Bến cá ven bờ Vịnh Hạ Long. (Ảnh do C.Berruyer - Pháp chụp năm 1938).

Ngay sau khi Vịnh Hạ Long trở thành Di sản thiên nhiên thế giới, trước yêu cầu cấp bách của nhiệm vụ bảo tồn Di sản theo Công ước về bảo vệ văn hóa và tự nhiên 1972 của UNESCO, các cơ chế, chính sách đầu tiên về quản lý Di sản nhanh chóng được xây dựng: UBND tỉnh Quảng Ninh thành lập Ban Quản lý Vịnh Hạ Long và ban hành Quy chế tạm thời quản lý Vịnh Hạ Long năm 1995, Quy chế tạm thời quản lý Vịnh Hạ Long là văn bản quy phạm pháp luật đầu tiên nhằm điều chỉnh những vấn đề cụ thể có liên quan đến vịnh, đồng thời cụ thể hóa một bước Pháp lệnh (nay là Luật Di sản Văn hóa) của Nhà nước và Công ước quốc tế bảo vệ Di sản, sau này được nhiều lần điều chỉnh, bổ sung đáp ứng yêu cầu quản lý di sản trong tình hình mới.

Ông Thái cùng khoảng hơn 10 đồng nghiệp lúc bấy giờ, nhận nhiệm vụ mới trong tâm thế rất băn khoăn. Đoàn khảo sát nghiên cứu một số hang động để xây dựng hạ tầng đón khách tham quan, phải lội qua rừng ngập mặt, leo lên những vách đá và đốt đuốc tìm đường. Anh em chưa biết làm thế nào để vừa xây dựng hạ tầng vừa bảo tồn.

 Nếu làm quá trong xây dựng cảnh quan hoặc bảo tồn không đúng quy cách, chúng ta có thể vi phạm các nội dung về bảo tồn di sản. Chúng tôi lặn lội sang Trung Quốc, đến khu Quế Lâm để học cách tôn tạo, bảo tồn cảnh quan về áp dụng tôn tạo cho các hang: Thiên Cung, Đầu Gỗ, Sửng Sốt... Bên cạnh đó, chúng tôi cũng mời các chuyên gia sang Việt Nam hỗ trợ tư vấn các phương án như bố trí không gian thế nào cho phù hợp với cảnh sắc thiên nhiên, xây dựng hệ thống ánh sáng cho làm bật lên giá trị vẻ đẹp tự nhiên của hang động.

Ông Thái chia sẻ.  

Nguồn lực tài chính, kỹ thuật chuyên môn rất cần sự hỗ trợ của các chuyên gia quốc tế. Đặc biệt, nguồn nhân sự để triển khai nhiệm vụ bảo tồn, phát huy di sản còn rất mỏng và chưa có kinh nghiệm, nhưng họ phải thực hiện khối công việc khổng lồ, không chỉ bảo tồn nguyên trạng di sản, mà còn có nhiệm vụ phát huy di sản trở thành điểm đến, mang lại giá trị kinh tế du lịch.

Vừa học, vừa làm, vừa khắc phục những điểm chưa được, các danh thắng tại Hạ Long dần thay da, đổi thịt, tuyến tour du lịch thuận tiện hơn, cơ sở hạ tầng đáp ứng được lượng du khách trong và ngoài nước đến ngày một đông hơn.

Năm 2002, Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quy hoạch bảo tồn và phát huy giá trị Di sản Vịnh Hạ Long đến năm 2020. Kể từ thời điểm đó đến nay, cơ chế chính sách quản lý, bảo tồn Di sản nói chung và Vịnh Hạ Long ngày càng được các cấp, ngành từ Trung ương đến địa phương quan tâm. Chính phủ ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật về bảo vệ di sản, như: Luật Di sản văn hóa, Nghị định về Bảo vệ và quản lý Di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới ở Việt Nam...Tỉnh ủy, HĐND tỉnh Quảng Ninh ban hành các Nghị quyết chuyên đề về công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị Vịnh Hạ Long; UBND tỉnh ban hành các quy hoạch, quy chế, kế hoạch quản lý tổng thể di sản và đối với một số lĩnh vực trọng tâm về bảo vệ môi trường, phát triển du lịch... đã góp phần nâng cao được hiệu quả công tác quản lý di sản.

Mô hình, cơ chế quản lý di sản thường xuyên được nghiên cứu, điều chỉnh nhằm quản lý, bảo tồn di sản hiệu quả nhất, phát huy tối đa chức năng nhiệm vụ của các đơn vị: Ban Quản lý Vịnh Hạ Long là cơ quan trực thuộc UBND tỉnh Quảng Ninh chịu trách nhiệm quản lý toàn diện các hoạt động bảo tồn, tu bổ, tôn tạo và phát huy giá trị di sản Vịnh Hạ Long; UBND thành phố Hạ Long quản lý Nhà nước toàn diện đối với các hoạt động kinh tế-xã hội trên Vịnh Hạ Long; các sở, ngành, địa phương khác phối hợp quản lý Vịnh Hạ Long theo chức năng, nhiệm vụ và trách nhiệm quy định tại Quy chế quản lý Vịnh Hạ Long và thông qua cơ chế phối hợp liên ngành với hình thức đa dạng, linh hoạt như ký kết Quy chế, chương trình phối hợp liên ngành.

 Người dân mưu sinh trên làng chài Cửa Vạn.

Bảo vệ vùng lõi di sản, đối mặt với nhiều thách thức phát triển kinh tế địa phương. Ông Thái cho hay, suốt quãng thời gian công tác, Hạ Long phải đối mặt với hai câu chuyện rất nóng trong bảo tồn, có nguy cơ bị UNESCO gạt bỏ ra khỏi di sản quốc tế.

Năm 1996, Hạ Long nhận được sự hỗ trợ về kỹ thuật và nguồn vốn của Nhật Bản làm cây cầu Bãi Cháy. Cây cầu là mơ ước bấy lâu nay, tạo đường giao thông huyết mạch cho toàn tỉnh. Tuy nhiên, người Nhật Bản rất tôn trọng di sản và cầu Bãi Cháy được xây dựng nằm ở vùng đệm di sản. Phía đối tác Nhật Bản đặt ra yêu cầu đặt ra với Việt Nam là phải có thỏa thuận với Hội đồng di sản thế giới, có được sự đồng thuận cao làm cầu Bãi Cháy. Tỉnh Quảng Ninh giao Ban Quản lý Vịnh Hạ Long làm báo cáo giải trình hơn 10 trang đánh giá tác động kinh tế-xã hội tới di sản. “Bấy giờ chúng tôi cũng chưa hiểu hết về thiết kế cầu, xây dựng sẽ ảnh hưởng thế nào, tác động kinh tế ra sao. Chúng tôi chỉ xây dựng bản giải trình theo hướng, nếu có cây cầu, ngoài việc kết nối giao thông thuận tiện cho toàn tỉnh trên bờ, mà còn thuận tiện cho lưu thông đường thủy, không bị xung đột giữa các tuyến. Đây là vùng đệm, không ảnh hưởng trực tiếp tới gốc di sản. Cuối cùng, cây cầu được triển khai và từ đó tới nay chúng ta chứng kiến sự phát triển vượt bậc của tỉnh Quảng Ninh, đặc biệt trong phát triển du lịch”.

Năm 2016, một lần nữa, Vịnh Hạ Long lại đối mặt với nguy cơ bị xóa tên danh hiệu di sản thế giới khi tỉnh xây dựng một số khu công nghiệp, trong đó có nhà máy xi măng. Ban Quản lý Vịnh Hạ Long tiếp tục nhận trách nhiệm nặng nề, làm báo cáo giải trình với các chuyên gia của Hội đồng di sản. “Rất nhiều phóng viên chờ chúng tôi về từ phiên giải trình. Tuy nhiên, do chúng ta làm rất cẩn thận mời các chuyên gia sang Việt Nam từ sớm để xem nguy cơ tác động tới di sản. Chúng ta cũng khéo léo giải trình theo 2 hướng, một đây là thiên nhiên ưu đãi tỉnh có nguồn tài nguyên để phát triển kinh tế công nghiệp, hai là khu vực nhà máy đặt sâu trong nội địa, xa vùng đệm di sản nên sản xuất khu công nghiệp cũng như bến cảng không ảnh hưởng lớn đến di sản Vịnh Hạ Long”, ông Thái nói.

Đại dịch Covid-19 cũng là một thách thức đặt ra với Vịnh Hạ Long trong việc kéo du khách trở lại tham quan. Cơn bão Yagi phá vỡ 60% thảm thực vật rừng nguyên sinh cũng làm ảnh hưởng phần nào tới vẻ đẹp cảnh quan nơi đây. Hạ Long vẫn đang nỗ lực từng ngày để phủ lại màu xanh cho rừng nguyên sinh, xây dựng nhiều sản phẩm du lịch mới, đặc sắc, phù hợp với từng phân khúc khách du lịch, gia tăng trải nghiệm cho du khách để mỗi lần quay trở lại, du khách thấy sự tươi mới của Hạ Long.

Nhìn lại 30 năm Vịnh Hạ Long được công nhận di sản, ông Thái bảo giống như một giấc mơ vì ông chứng kiến được sự thay đổi một trời, một vực của Vịnh Hạ Long về mặt cơ sở hạ tầng, trong khi đó vẫn bảo đảm nguyên tắc bảo tồn di sản. Những năm qua Vịnh Hạ Long luôn được xác định là chủ thể quan trọng, xuyên suốt trong các chính sách, chiến lược phát triển kinh tế-xã hội của tỉnh Quảng Ninh.

Nhiệm vụ quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản thiên nhiên thế giới được triển khai đầy đủ, đúng với luật pháp Việt Nam và Công ước quốc tế về bảo vệ di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới; với sự quan tâm, ủng hộ của Chính phủ Việt Nam, của các bộ, ngành Trung ương, các chuyên gia, nhà khoa học, tổ chức, cá nhân ở trong nước, quốc tế, nhất là Trung tâm di sản thế giới UNESCO và Tổ chức IUCN, di sản Vịnh Hạ Long đã được quản lý, bảo vệ tốt theo các yêu cầu đề ra.

Giải pháp bảo tồn đồng bộ và khai thác phát triển bền vững

Trong suốt 30 năm qua, từ năm 1994 đến hết tháng 9/2024, Vịnh Hạ Long đã đón tiếp trên 56,3 triệu lượt khách (trong đó có 25,8 triệu lượt khách (trong nước) Việt Nam, 30,5 triệu khách nước ngoài), thu phí tham quan đạt trên 8,472 tỷ đồng. Đây là con số rất lớn để cho thấy, ngoài việc bảo tồn nguyên trạng di sản theo quy định của UNESCO, công tác phát huy di sản để mang lại những giá trị kinh tế-xã hội của Hạ Long nói riêng và Việt Nam nói chung rất hiệu quả. Nguồn thu này, trở thành động lực lớn cho các cán bộ trong công tác bảo tồn. Từ nguồn thu, Ban Quản lý Vịnh Hạ Long đã nộp ngân sách cho thành phố để đầu tư trở lại cho hệ thống danh lam thắng cảnh, thậm chí còn đầu tư cho hệ thống hạ tầng ven bờ du lịch tỉnh.

Để làm tốt việc bảo vệ và phát huy di sản, TP Hạ Long đã có những bước triển khai bài bản với những chiến lược dài hơi trong công tác phát triển du lịch địa phương cũng như bảo tồn những giá trị về danh thắng, khảo cổ, văn hóa bản địa.

 Bè nuôi cá tại làng chài Cửa Vạn.

Để làm sáng tỏ những giá trị của Vịnh Hạ Long, làm cơ sở đưa ra các giải pháp quản lý, bảo tồn hiệu quả, phục vụ tốt công tác phát huy, khai thác các giá trị của di sản, trong những năm qua, Ban Quản lý Vịnh Hạ Long đã độc lập nghiên cứu và chủ động phối hợp với các trường đại học, viện nghiên cứu, các nhà khoa học trong và ngoài nước xây dựng và triển khai thực hiện trên 20 đề tài nghiên cứu khoa học về các giá trị tiêu biểu Vịnh Hạ Long, trong đó nghiên cứu, đánh giá về địa hình Karst, giám sát giá trị đa dạng sinh học, khoanh vùng bảo vệ khu vực có giá trị đa dạng sinh học cao, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa-lịch sử của Vịnh Hạ Long (văn hóa làng chài, văn hóa khảo cổ...).

Bên cạnh đó, các giá trị di sản còn thường xuyên được giám sát, đánh giá trước tác động, biến đổi của môi trường, khí hậu và ảnh hưởng từ các hoạt động kinh tế xã hội. Mỗi năm, Ban triển khai hàng chục đợt giám sát định kỳ các giá trị di sản, ngoài ra, tại các điểm đón khách tham quan, các giá trị được kiểm tra, giám sát thường xuyên, cử cán bộ theo dõi hàng ngày và ghi lại số liệu, những nguy cơ, dấu hiệu bất thường (nếu có).

Các nhiệm vụ, giải pháp nghiên cứu, bảo tồn khác cũng được triển khai như thành lập khu rừng đặc dụng bảo vệ cảnh quan Vịnh Hạ Long; khoanh vùng bảo tồn một số khu vực có giá trị đa dạng sinh học cao; bảo tồn các loài thực vật quý; lập hồ sơ một số điểm di sản địa chất-địa mạo; bảo tồn và phát huy một số giá trị văn hóa tiêu biểu của làng chài; nghiên cứu, khảo sát, khai quật một số điểm khảo cổ trên Vịnh Hạ Long...

“Nhiều giải pháp mang tính chất tiên phong, đột phá thể hiện sự quyết tâm ưu tiên bảo tồn nguyên vẹn các giá trị di sản, bảo vệ đa dạng sinh học được triển khai thực hiện, đó là di dời các hộ dân làng chài trên vịnh lên bờ sinh sống từ năm 2014, bảo đảm an sinh xã hội, phúc lợi cho người dân; cấm đánh bắt thủy sản trong vùng bảo vệ tuyệt đối khu di sản từ năm 2018, các trường hợp vi phạm đều bị xử lý nghiêm theo quy định; triển khai lập các điểm quy hoạch nuôi trồng thủy sản nằm ngoài khu vực bảo vệ tuyệt đối di sản; chấm dứt hoạt động bốc xếp, chuyển tải hàng hóa rời clinker, xi măng dăm gỗ trên vịnh Hạ Long...”

 Ngày 13/11, siêu du thuyền Celebrity Solstice (quốc tịch Malta) đã cập Cảng tàu khách quốc tế Hạ Long, đem theo gần 2.700 du khách châu Âu, Mỹ. Ảnh: TTXVN

Thông qua chương trình xúc tiến du lịch, thương mại, triển lãm, hội nghị trong và ngoài nước; truyền thông trên báo chí, TP Hạ Long mở rộng phạm vi hoạt động xúc tiến, quảng bá du lịch Vịnh Hạ Long tại các thị trường khách trọng điểm trong nước và quốc tế. Đặc biệt, thành phố đã hợp tác với các cơ quan truyền thông, các nhà làm phim trong nước và quốc tế để quảng bá cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ của Vịnh Hạ Long ra thế giới; thường xuyên biên soạn, biên tập và xuất bản các ấn phẩm tuyên truyền, quảng bá về vịnh bằng nhiều thứ tiếng (tiếng Anh, tiếng Trung Quốc...); tăng cường liên kết với Câu lạc bộ các di sản thế giới ở Việt Nam để kết nối thông tin, quảng bá về các giá trị, tiềm năng di sản vịnh.

Công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng trong bảo vệ di sản được phổ cập cho nhiều đối tượng: học sinh, sinh viên trong nước và quốc tế, dân cư khu vực ven bờ, khách du lịch, các tổ chức, cá nhân có hoạt động kinh tế-xã hội trên Vịnh... gắn với các hoạt động giáo dục, ngoại khóa, thực tế về bảo vệ cảnh quan, môi trường, giá trị Di sản.

Từ năm học 2000-2001, tỉnh đã đưa chương trình giáo dục bảo vệ di sản vào trường học, được đánh giá tốt và mở rộng triển khai mở rộng ra tất cả các trường học tại các địa phương; tổ chức thành công mô hình giáo dục con thuyền sinh thái Ecoboat - một hoạt động ngoại khóa về bảo vệ môi trường trên Vịnh Hạ Long với phương châm chơi mà học, học mà chơi từ năm 2005; xây dựng bộ tài liệu hướng dẫn giáo dục bảo vệ môi trường sinh thái vịnh; phát triển mạng lưới cộng tác viên bảo vệ di sản; xây dựng và triển khai thực hiện bộ quy tắc ứng xử "Văn minh du lịch", "Nụ cười Hạ Long"; tổ chức ngày chủ nhật xanh, ra quân dọn vệ sinh môi trường, giáo dục môi trường thực tế trên vịnh... Nhận thức và sự tham gia của cộng đồng về bảo vệ, giữ gìn di sản đã có nhiều chuyển biến tích cực.