Người Chơ Ro ở Đồng Nai có đời sống văn hóa truyền thống phong phú và đa dạng với nhiều loại hình như dân ca, hát múa dân gian, trình diễn các loại đàn tre, khèn môi. Người Chơ Ro có tín ngưỡng vạn vật hữu linh nên tôn thờ rất nhiều thần linh như thần lúa (Yang Va), thần nhà (Yang Nhi), thần rừng (Yang Bri), thần suối (Yang Dal), thần rẫy (Yang Re), thần ruộng (Yang Mơ)... Trong các vị thần kể trên, họ coi trọng nhất là thần lúa. Lễ hội cúng thần lúa (Sa Yang Va) được tổ chức vào dịp thu hoạch xong và chuẩn bị bắt đầu mùa vụ mới, thường vào khoảng tháng 2 đến tháng 3 âm lịch. Đây là lễ hội lớn nhất mang dấu ấn lễ nghi nông nghiệp độc đáo, đây cũng chính là ngày Tết của đồng bào dân tộc Chơ Ro.
Tái hiện lễ cúng thần lúa của đồng bào Chơ Ro Đồng Nai tại Làng Văn hóa Du lịch các dân tộc Việt Nam. Ảnh TITC
Lễ hội cúng thần lúa là lễ hội quan trọng nhất trong năm nên người Chơ Ro chuẩn bị rất chu đáo. Ruợu cần là vật phẩm không thể thiếu trong lễ hội (công đoạn chế biến rượu rất cầu kỳ, men được làm từ nhiều loại cây trong rừng, thời gian ủ men dài đến 30 ngày) vừa để dâng cúng thần linh, vừa để đồng bào và khách quý chung vui trong suốt thời gian diễn ra lễ hội.
Trước 3 ngày diễn ra lễ hội, già làng cho người làm cây nêu lớn để dựng giữa sân lễ. Theo quan niệm của người Chơ Ro, cây nêu được xem là cây thông thiên; cây giao hòa giữa trời, đất và người. Người Chơ Ro dựng cây nêu với hàm ý gửi “tin báo và thư mời” đến Yang Va và các thần linh, tổ tiên về tham dự lễ hội với cộng đồng.
Bàn thờ luôn quay về hướng Đông, lưng dựa vách nhà sàn, cũng là nơi thực hiện nhiều nghi thức trong lễ cúng thần lúa. Ảnh TITC
Cây nêu được làm từ cây vàng nghệ hoặc tre, làm rất cầu kỳ. Cây nêu lớn của người Chơ Ro là phải thẳng, chiều dài từ 3-5 mét, được làm sạch các cành, mắt ở các đốt lóng; thân cây nêu được tạo hoa văn; phía ngọn chặt ngang và chẻ ra nhiều thẻ. Từ các thẻ tre này được tạo hình một cái phễu. Trên miệng của phễu tre này được trang trí các chùm tia bằng các nan tre vót mỏng, tạo thành các hoa tre màu trắng, uốn cong.
Có bốn tia nan tre chủ đạo, hai trong số đó gắn cánh của con gà được làm thịt để làm lễ vật cúng, hai nhánh khác thì gắn các cánh hoặc lông của các con chim săn bắn được. Nếu bắt được chim chèo bẻo thì cánh chim chèo bẻo được ưu tiên gắn vào hai tia còn lại. Cây nêu lớn này được chôn ở sân nhà trước một ngày khi tổ chức lễ cúng thần lúa.
Đồng bào Chơ Ro còn làm thêm 2 cây nêu nhỏ (có nơi gọi là cành Phang, cây Nhang) dài 1m cắm trên bàn thờ trên nhà sàn và ở nhà kho chứa lúa.
Lễ cúng thần lúa là lễ hội lớn nhất mang dấu ấn lễ nghi nông nghiệp độc đáo, cũng chính là ngày Tết của đồng bào dân tộc Chơ Ro. Ảnh TITC
Sự cầu kỳ của đồng bào Chơ Ro còn ở việc làm nhà, bàn thờ, kho lúa. Nhà sàn và kho lúa là 2 công trình quan trọng nhất. Đồng bào không chứa lúa và các lương thực khác trong nhà mà làm một kho chứa riêng cạnh nhà. Kho lúa được làm như nhà sàn, nhưng quy mô nhỏ hơn; luôn quay theo hướng Đông - Tây để tránh mặt trời đi qua đòn dông, sẽ xúc phạm thần lúa, mùa màng sẽ không được tươi tốt.
Nếu chứa lúa trong nhà thì thần lúa, ông bà tổ tiên sẽ giận, làm mất mùa, bệnh tật. Bàn thờ luôn đặt hướng Đông, sau lưng bàn thờ luôn gắn vào vách nhà sàn. Trên bàn thờ có gắn đèn sáp cùng chén đựng vỏ cây chùm hum (một loại cây khi đốt lên có hương thơm như trầm). Bàn thờ là nơi diễn ra nhiều nghi lễ nên cũng được dọn dẹp sạch sẽ trước khi cúng.
Tái hiện nghi thức rước hồn lúa tại tại Làng Văn hóa Du lịch các dân tộc Việt Nam. Ảnh TITC
Trước 7 ngày diễn ra lễ hội cúng thần lúa, già làng sẽ trực tiếp đi mời khách hoặc cử đại diện đi mời. Khách được mời là những người cùng họ tộc, đại diện các làng kết nghĩa, những người có mối quan hệ thân thiết với cộng đồng.
Trong lễ cúng thần lúa, các sản vật để cúng và mời khách cũng rất quan trọng; trong đó có cơm lam, bánh giày, đọt mây nướng (xiêng), canh bồi (pay ploi), lá bếp (nhíp) nướng. Ngày thực hiện lễ cúng, chủ tế xin Yang cho đi rước hồn lúa ngoài rẫy về kho lúa.
Người phụ nữ lớn tuổi được chọn để rước hồn lúa (mây va) sẽ dẫn đầu đoàn và khấn cầu thần lúa về nhà chứng lễ, cư ngụ trong kho lúa. Trong lúc mây va đi trước hồn lúa, chủ tế cũng cúng Yang trình lễ vật hiến tế là lợn, gà... để được đem làm thịt, chế biến; quá trình cúng Yang cũng diễn ra cả tại kho lúa.
Du khách giao lưu cùng đồng bào Chơ Ro sau khi trải nghiệm hoạt động tái hiện lễ cúng thần lúa tại tại Làng Văn hóa Du lịch các dân tộc Việt Nam. Ảnh TITC
Kết thúc lễ cúng thần lúa, già làng sẽ mời các vị cao niên, khách quý đến bên bàn thờ uống rượu cần. Người phụ nữ lớn tuổi nhất sẽ được mời uống trước để biểu thị lòng biết ơn. Ngoài sân lễ, các lễ vật, món ăn cũng được đồng thời bày ra để mọi người cùng chung vui. Trong lễ cúng lần lúa của đồng bào Chơ ro của Đồng Nai không thể thiếu các hoạt động hội hấp dẫn với các các tiết mục thi đấu thể thao, trình diễn văn nghệ.
Trung tâm Thông tin du lịch