Trong trận quyết chiến ở phủ thành Tống Bình, hoàng hậu Phạm Thị Uyển cũng dẫn đầu một cánh quân thủy giao chiến ác liệt với quân địch trên dòng Tô Lịch. Thua nhưng quyết không để rơi vào tay giặc, hoàng hậu Phạm Thị Uyển nhảy xuống sông Tô Lịch tự vẫn.
Theo thần tích được ghi trong tư liệu lịch sử của đình làng
Hòa Mục, bà Phạm Thị Uyển là con gái đầu trong một gia đình ở quận Nam Xương.
Cha là ông Phạm Huyên, hiệu là Minh Dực, mẹ là Phùng Thị Thảo hiệu Diệu Hoa.
Gia đình Phạm Công ăn ở phúc đức mà muộn đường con cái nên
ông bà ngày đêm đến chùa cầu cúng. Một ngày kia ông bà được báo mộng có người nối
dõi. Từ đấy, bà mang thai và đồng sinh một gái, hai trai.
Phạm Thị Uyển là chị cả, dưới còn Phạm Miện và Phạm Huy. Hai
người em bà sau này đều là các danh tướng trong cuộc khởi nghĩa của Phùng Hưng.
Sách Việt giám thông khảo tổng luận thời hậu Lê miêu tả rằng:
“Mai Hắc Đế nổi lên từ châu Hoan, căm giận ngược chính của Sở Khách, cất quân để
đánh, phía Nam giữ đất Hải Lĩnh, phía Bắc chống lại nhà Đường, có thể gọi là bậc
vua anh hùng hào kiệt”.
Tương truyền, vì mến phục tài năng của Mai Thúc Loan, Phùng
Hạp Khanh đã gả cháu gái của mình là Phạm Thị Uyển cho ông, lúc đó bà vừa 18 tuổi.
Sau khi về nhà chồng, Phạm Thị Uyển cùng chồng chung vai
gánh vác sự nghiệp. Vốn là người có chí khí, văn võ song toàn, am hiểu binh
thư, sách lược đánh trận, bà thường bàn luận việc cơ mật với Mai Thúc Loan.
Khi Mai Thúc Loan khởi nghĩa thắng lợi lên ngôi hoàng đế, Phạm
Thị Uyển trở thành hoàng hậu. Quân Đường thua trận nhưng không chịu bỏ mộng xâm
lăng. Bởi vậy, nhà Đường sai Dương Tư Húc mang 10 vạn quân sang đánh. Thế giặc
mạnh làm cho đội quân gồm những nông dân khởi nghĩa phải lui dần rồi bị tan vỡ.
Trong trận quyết chiến ở phủ thành Tống Bình, hoàng hậu Phạm
Thị Uyển cũng dẫn đầu một cánh quân thủy giao chiến ác liệt với quân địch trên
dòng Tô Lịch. Bấy giờ sông Tô còn là một nhánh của sông Hồng và là mặt án ngữ
phía tây của thành Đại La. Thế giặc mạnh, quân ta bị đuối dần. Thế cùng lực kiệt
nhưng quyết không để rơi vào tay giặc, hoàng hậu Phạm Thị Uyển đã nhảy xuống
sông Tô Lịch tự vẫn.
Thi thể hoàng hậu trôi dạt đến địa phận trang Nhân Mục (nay
là làng Hòa Mục) thì được nhân dân lén vớt lên chôn cất, rồi lập đền thờ. Đó
chính là đền Dục Anh ngày nay nằm trên đường Nguyễn Ngọc Vũ, quay mặt ra sông
Tô Lịch ở đoạn gần cầu Trung Hòa.
Đền Dục Anh bên sông Tô Lịch là nơi thờ nữ tướng - hoàng hậu
Phạm Thị Uyển.
7 thế kỷ sau, vào thời nghĩa quân Lam Sơn tiến lên tổng công
kích quân Minh, một lần Lê Lợi nghỉ đêm ở miếu Dục Anh được thần báo mộng sẽ âm
phù cho quân khởi nghĩa diệt giặc.
Vậy là mối thù hơn 7 thế kỷ trước của bà đã có dịp trả khi
bà phù giúp Bình Định Vương Lê Lợi đánh tan giặc phương Bắc. Cũng nhờ đó, sau
này khi lên ngôi vua, Lê Lợi đã sắc phong cho bà là Khiêm Sung đại vương.
Ngày nay, Khiêm Sung đại vương được thờ ở đền Dục Anh, nơi thi thể bà trôi về sau khi tuẫn tiết và đình làng Hòa Mục. Hơn ngàn năm qua, nhân
dân vẫn kính cẩn thờ tự người nữ anh hùng.
Trong tâm chí người dân, vị hoàng hậu dũng cảm đã là một vị
thành hoàng che chở cho dân làng từ lâu.
Tiếp bước Bà Trưng, Bà Triệu, hoàng hậu Phạm Thị Uyển lại
làm cho lịch sử phải nhìn nhận lại vai trò của người phụ nữ. Bà là một điển
hình tiêu biểu cho bản sắc Việt Nam nói chung, bản sắc người phụ nữ nói riêng.
Nếu như sinh thời nhà văn Nguyễn Đình Thi từng nói: “dân tộc
ta có tướng giỏi cầm quân và người phụ nữ là đáng để nói với thiên hạ” thì ở
trong một hình tượng Hoàng hậu Phạm Thị Uyển dường như có sự tích hợp cả hai
cái đó. Là hoàng hậu “mẫu nghi thiên hạ” nhưng bà cũng là một dũng tướng dám
anh dũng hi sinh ngay giữa trận tiền để bảo vệ độc lập tự do của Tổ Quốc.