Trong số các tướng lĩnh của Hai Bà Trưng, có một nữ tướng rất đặc biệt, đó là Nàng A - vị nữ tướng vốn xuất thân là một nhà tu hành theo Phật giáo. Theo thần tích ở đền Nhật Chiêu (nay thuộc huyện Yên Lạc, Vĩnh Phúc) thì Nàng A vốn là một cô gái xinh đẹp và rất chịu thương chịu khó (theo tờ thần tích này, Nàng A cũng có khi được chép là Quách A.
Bấy giờ, bọn tay sai nhà Hậu Hán định bắt Nàng A dâng nạp cho quan
đô hộ để lấy thưởng, Nàng A đành bỏ làng vào núi để tu, cũng là để tạm lánh bọn
ác quỷ. Từ đó, Nàng A có đạo hiệu là Ni cô Khâu Ni. Nơi Ni cô Khâu Ni tu hành
nay chính là chùa Huyền Cổ.
Vào thời ấy, quân đô hộ thi nhau ức hiếp dân lành, chúng tàn ác chưa
từng thấy, người người đều oán giận, đến cả bậc tu hành từ bi như Khâu Ni cũng
không thể nào chịu đựng nổi. Khâu Ni liền bí mật tập hợp những người giàu lòng
yêu nước và quyết tâm giết giặc để sẵn sàng chờ cơ hội vùng lên.
Bên ngoài là người tu hành nhưng bên trong nàng A vẫn rèn đúc tâm
trí để một ngày kia có thể đem ra giúp nước. Tập bắn cung múa kiếm, ném lao.
Nàng A còn tập cả cách hái thuốc chế thuốc chữa bệnh.
Có con cọp đến trở dạ đẻ ở mé sau chùa. Cọp oằn mình vật vã rất đau
đớn nhưng cũng rất là dữ tợn. Mọi người đều sợ hãi không ai tới gần. Nàng A đi
tìm lá thuốc rồi giã ra, đem dịt cho cọp, thản nhiên như thường. Cọp đẻ xong
như thể biết ơn, tha con đi biệt, từ đấy không bao giờ trở lại quấy nhiễu nữa.
Càng ngày dân chúng càng cảm phục nàng A. Người theo về mỗi ngày một
thêm đông, cùng nàng tập luyện. Mọi người gọi nàng là sư cô Khâu Ni. Bấy giờ
Khâu Ni mới rõ chí nguyện của mình. Mọi người nô nức tán đồng, cùng nhau rèn
đúc vũ khí, chuẩn bị lương thực. Khâu Ni hướng dẫn cho mọi người tập luyện
không những các môn võ nghệ mà cả các trậïn pháp, từ đánh bộ đến đánh thủy đều
rất thông thạo.
Được tin Hai Bà Trưng cũng đang ráo riết chuẩn bị lực lượng cho một
cuộc khởi nghĩa lớn, Khâu Ni lập tức đem toàn bộ lực lượng của mình về ra mắt
Hai Bà. Hai Bà Trưng rất vui mừng, liền phong cho Khâu Ni làm Tả Tướng. Bà được
giao chỉ huy đội thủy quân.
Khi ra trận, trên chiến thuyền của Khâu Ni có mộït chiếc trống lệnh
rất lớn. Mỗi khi tiếng trống đổ hồi, thuyền quân ta lao vun vút, quan sĩ gươm
giáo tuốt trần nhất tề xông vào thuyền giặc, làm cho chúng kinh hoàng bạc vía
phải chạy tan tác.
Tả tướng Khâu Ni là một trong những vị
tướng có công rất lớn trong trận đánh quyết định vào thành Luy Lâu (Thuận
Thành, tỉnh Bắc Ninh), khiến cho tướng giặc là Tô Định bị đại bại, phải vất bỏ
ấn tín, cạo râu, cạo tóc mà tháo chạy về Trung Quốc. Nhờ công lao này, Nàng
được Trưng Nữ Vương phong làm Khâu Ni Công Chúa và cho được cai quản vùng đất
nay tương ứng với Yên Lạc (Vĩnh Phúc). Bà lại dẫn quân bản bộ về quê làm ăn
sinh sống.
Ấp Nhật Chiêu, nay là xã Liên Châu, huyện Lạc Yên, tỉnh Vĩnh Phú, là
nơi bà Khâu Ni đóng bản doanh. Tại đây bà cho lập đồn trại và sửa sang lại ngôi
chùa trước kia bà đã từng tu luyện, rồi cho treo chiếc trống trận ở đó. Vì thế
chùa này đến nay vẫn gọi là chùa trống.
Nhưng sau ngày đại thắng chưa được bao lâu thì Khâu Ni Công Chúa đã
lâm bệnh rồi qua đời. Để khắc ghi công trạng và ân đức của Khâu Ni Công Chúa,
nhân dân ở nhiều địa phương nay thuộc tỉnh Vĩnh Phúc đã lập đền thờ Bà.
Truyền thuyết kể lại ngày 6 tháng Giêng âm
lịch, công chúa Khâu Ni nhân được mùa bèn mở hội khảo thưởng quân dân, bỗng có
đám mây vàng bay xuống, công chúa bước lên rồi biến mất. Từ đó dân vùng Bạch
Hạc (Việt Trì) và Nhật Chiêu (Yên Lạc) mỗi năm đều lấy ngày 6 tháng Giêng làm
ngày mở lễ hội, đền Tam Giang Thượng ở Bạch Hạc là nơi mở hội chính, vừa là
hình thức sinh hoạt cộng đồng chung, vừa để cầu một năm mới con cháu đuề huề,
cấy hái được mùa, đánh bắt bội thu, buôn bán phát đạt.
Nhân dân tôn bà Thần Thành Hoàng, lập đền thờ ở làng Nhật Chiêu. Khi
cúng tế mọi người ở đây kiêng mặc áo vàng, vì đó là y phục trước kia bà đã mặc
ra trận.
Trong khi tiến hành hội lễ có tục lệ trâu thui cả con, để tưởng nhớ
hội xuất quân của bà Khâu Ni ngày trước. Khi thui trâu chín xong thì dân làng
và khách thập phương dùng dao xẻo mỗi người một miếng, rồi ăn tại chỗ.
Lại có cả trò chơi cướp cầu, cướp cờ và bơi chải rất náo nhiệt. Tại
ngã ba Bạch Hạc, các đội thuyền dự thi xếp hàng, khi tiến trống lệnh (lấy từ
chùa Trống xuống) giục giã đổ hồi thì các tay chèo thi nhau guồng, những con
thuyền lao vun vút như bay, tưởng nhớ lại ngày xưa, dưới sự chỉ huy của bà Khâu
Ni, các chiến thuyền của thủy quân Hai Bà Trưng khi xuất trận cũng lao đi vun
vút như tên vậy.
Công chúa Khâu Ni – Tả tướng quân vẫn thường hiển linh. Giúp Đinh
Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân, giúp Lê Đại Hành đánh quân Tống. Giúp Trần Thái
Tông đánh quân Nguyên. Các sự tích đều có ghi lại và các triều đại trước kia
đều có sắc thượng phong.
Đền Nhật Chiêu thờ phụng nhị vị đại
vương Quách Gia Nương (Khâu Ni) và Thổ Lệnh Đại Vương. Ban đầu đền bị hư
hại, xuống cấp, chỉ còn lại 3 gian nhà Tập Linh.
Tháng 7/2014, dự án tu bổ, tôn tại đền và
chùa Nhật Chiêu được khởi công với sự tham dự của Chủ nhiệm Ủy ban Kiểm
tra Trung ương Ngô Văn Dụ, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Dương Thị Tuyến, và
Phó Chủ tịch Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam hòa thượng Thích Thanh
Nhiễu. Tổng diện tích quy hoạch mở rộng thêm 940 m2 với tổng diện
tích 2.600 m2, tổng mức đầu tư ước tính ban đầu là gần 40 tỷ, sau chỉ còn 11,2
tỷ, khánh thành giai đoạn 1 vào ngày 2 tháng 12 năm 2015.
Đền Tam Giang Thượng (phường Bạch Hạc,
thành phố Việt Trì) hay còn gọi là đền thờ Quách A Nương nằm yên bình đón gió
ven ngã ba hợp lưu của sông Hồng, sông Lô và sông Đà. Nơi đây thờ nữ tướng anh
hùng Quách Gia Nương Đức Sinh Khâu Ni đã có công giúp Hai Bà Trưng giết giặc,
cứu dân, cứu nước.
Sau này, nhiều đời vua Đinh Tiên Hoàng, Lê
Đại Hành, Trần Thái Tôn, Lê Thái Tổ đều sắc phong các danh hiệu cao quý cho bà.
Đền thờ Quách Gia Nương Đức Khâu Sinh đã
được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh. Trong thời kì chiến tranh,
đền bị giặc phá hư hỏng nặng, tới năm 2007 đền được nhân dân trong vùng công
đức để xây dựng lại với tổng diện tích khoảng 700m2 , bố cục ngoài cùng là
cổng tam quan, phía trong là cung chính thờ đức bà và các quan, trong cùng là
nhà bếp. Hàng năm, cứ vào ngày 10/2 âm lịch – ngày sinh và ngày 15 tháng Chạp -
ngày hóa của đức Quách Gia Nương Đức Sinh Khâu Ni, nhân dân tại Bạch Hạc lại tổ
chức lễ tế linh đình để tưởng nhớ công ơn của người nữ tướng đã có công dẹp
giặc, ổn định bờ cõi. Tại đền thờ hàng ngày đều mở cửa cho bà con tới thắp
hương tưởng nhớ, xin đức Quách Gia Nương phù hộ.
Đền Tam Giang Thượng thờ đức Quách Gia
Nương Đức Sinh Khâu Ni có ý nghĩa tinh thần quan trọng đối với nhân dân Bạch
Hạc nói riêng và các địa phương khác nói chung; thể hiện đạo nghĩa “uống nước
nhớ nguồn” cao đẹp của dân tộc, tỏ lòng biết ơn vị tiền nhân đã có công với
nhân dân, đất nước.