Xã Vân Dương trước năm 1945 là tổng Vân Mẫu, huyện Võ Giàng. Tổng Vân Mẫu khi ấy gồm các làng: Chu Mẫu, Vân Mẫu, Vân Hợp và Lãm Dương (làng và trại). Theo sách sử và dân gian truyền tụng thì đây là quê hương Thánh Tam Giang.

Tại xã Vân Dương có cụm di tích về quê hương Thánh Tam Giang là: nghè Chu Mẫu thờ Thánh Tam Giang, nhà Cố Trạch tương truyền là nhà ở thuở nhỏ của các Thánh và đền thờ cùng lăng mộ Thánh Mẫu (được dân gian gọi là Đền Vân Mẫu).

Đền Vân Mẫu gồm: chính đền, tả vu, hữu vu và phần lăng mộ. Trong đền có tượng Thánh Mẫu, thần phả, sắc phong, bia đá và nhiều đồ thờ tự cổ xưa quý giá. Năm 1953, giặc Pháp đền chỉ còn phần lăng mộ.

Năm 1975, nhân dân địa phương xây lại với quy mô nhỏ. Đến năm 2005, đền được chính quyền và nhân dân địa phương xây dựng lại với quy mô to lớn gồm: chính điện, hậu cung, nhà bia, lăng mộ và sân vườn.

Nhân dân địa phương còn gìn giữ được tượng thờ cổ, thần phả, sắc phong và nhiều đồ thờ tự cổ quý.

Thần phả, sắc phong của đền ghi rõ:“Anh em Thánh Tam Giang họ Trương tên húy là Hống, Hát, Lừng, Lẫy và Đạm Nương. Thân mẫu là người làng Vân Mẫu, là con gái họ Phùng, húy là Từ Nhan, sinh năm Quý Hợi 483 thời Nam Bắc Triều. Năm Phùng Từ Nhan 18 tuổi, đêm rằm tháng 11 năm Canh Thìn (năm 500 DL), bà nằm chiêm bao thấy Thần Long quấn mình trên sông Lục Đầu, sau đó mang thai.

Sau 14 tháng mang thai, ngày 5 tháng 1 năm Nhâm Ngọ (năm 502 DL) Phùng Từ Nhan lên chùa lễ phật trở về đến xứ Cửa Cữu, làng Vân Mẫu thì trở dạ, sinh ra một bọc năm con. Do là con của thiên thần nên bà lấy họ Trương, được cho là họ của Ngọc Hoàng Thượng đế đặt cho các con.

Thánh Mẫu hết lòng chăm lo các con, các năm người con đều tinh thông văn võ, ý chí, sức khỏe hơn người. Khi anh em 17 tuổi thì mẹ mất và 5 anh em đã táng mẹ tại xứ đồng Bãi Cả, hiếu thảo để tang thờ mẹ 3 năm.

Năm 545 nhà Lương cử tướng Dương Phiêu và Trần Bá Tiên đem quân sang xâm lược nước ta. Lý Nam Đế đem quân chặn đánh nhưng vì quân ít không cản được giặc phải rút về miền núi động Khuất Lão (Tam Nông, Vĩnh Phú) trao quyền cho tướng Triệu Quang Phục, rồi mất tại đó.

Triệu Quang Phục đưa quân về đầm Dạ Trạch (Hưng Yên) đánh du kích, đồng thời truyền hịch trong dân gian kêu gọi người tài giỏi đánh giặc giúp nước. Nghe tin các ông Trương Hống, Trương Hát, Trương Lừng, Trương Lẫy kêu gọi được 300 nghĩa binh đóng đồn ở phủ Đa Phúc chống giặc. Triệu Quang Phục đã viết thư mời các ông ra làm tướng tiên phong.

Các cánh quân của Triệu Quang Phục từ nhiều nơi đã hợp lực đánh bại quân Lương. Nước nhà độc lập, Triệu Quang Phục lên ngôi vua, lấy hiệu là Triệu Việt Vương, phong thưởng cho các tướng có công đánh giặc.

Sau khi dùng kế đánh bại Triệu Việt Vương Lý Phật Tử lên ngôi vua tự xưng là Hậu Lý Nam Đế và mời Trương Hống, Trương Hát, Trương Lừng, Trương Lẫy ra làm quan nhưng các ông không theo Lý Phật Tử.

Biết không thể khuất phục, Lý Phật Tử lệnh truy bắt các ông. Các ông cùng nhau cùng đem gia quyến xuôi dòng sông Cầu, đục thuyền tự vẫn để giữ trọn lòng trung quân.

Nhân dân dọc theo sông Cầu và những địa điểm các ông từng đóng quân tưởng nhớ công ơn đã lập đền thờ làm Thần với thần hiệu là Thánh Tam Giang. Các triều vua như Lý, Trần, Lê khi đánh giặc phương Bắc xâm lược trên sông Cầu được Thần âm phù giành thắng lợi. Các triều vua đời sau đều có sắc phong là “Tam Giang thượng đẳng thần”.

Hàng năm cứ đến ngày 15 tháng 4 (âm lịch), ngày hóa của Thánh Mẫu thì không những dân các làng của tổng Vân Mẫu tổ chức lễ hội tế lễ Thánh Mẫu, mà nhiều làng thờ Thánh Tam Giang cũng tập trung về đền để dâng hương Thánh Mẫu. Trong lễ hội, các thôn tổng Vân Mẫu long trọng tổ chức rước kiệu Thánh Tam Giang từ đình (hoặc nghè) về tập trung tại đền Vân Mẫu để lễ Thánh Mẫu.

Trong lễ hội, một đặc trưng “hèm” độc đáo trong Lễ hội Thánh Tam Giang là tục “Vật vía”. Kiệu Thánh các làng được rước ra bãi Cửa Cữu (nơi Thánh Mẫu sinh các Thánh) để vật vía. Các đô vật của các làng sẽ đấu vật để giành giải. Đây là.

Sau đó kiệu Thánh của các làng được rước về làng để tế lễ, mở hội. Phần hội có nhiều trò chơi dân gian như: tuồng, chèo, đu cây, cờ tướng... thu hút đông đảo nhân dân địa phương và khách thập phương. Lễ hội Đền Vân Mẫu không chỉ là truyền thống văn hóa tốt đẹp mà còn có ý nghĩa to lớn, tôn vinh và giáo dục lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc ta. 

Đền có kiến trúc 3 gian 2 chái 4 máo đao cong, bộ khung gỗ lim kiểu chồng rường, giá chiêng, kẻ bẩy, 4 hàng cột ngang, 6 hàng cột dọc

Chính đền gồm có Tòa Tiền tế và Hậu cung. Toà tiền tế có kiến trúc 2 tầng 8 mái đao cong, bộ khung gỗ lim, được liên kết bởi bộ vì thượng giá chiêng, hạ kẻ ngồi, mái ngói ta. Hậu cung là cung cấm, đặt long ngai, bài vị và tượng thờ Thánh Mẫu

Phía trước mộ đức thánh mẫu được quy hoạch xây tường tường bao quanh bằng đá kiểu lục giác.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hiện đền còn bảo lưu được một số hiện vật thời Nguyễn như ngai, tượng thờ, hoành phi, câu đối được chế tác công phu, sơn son thếp vàng.

Đền được xếp hạng di tích Kiến trúc nghệ thuật Quốc gia tại Quyết định số 100-VH/QĐ ngày 21/01/1989.